Niech mi będzie wolno przybliżyć Państwu historyczne związki Bielska-Białej z Austrią. Zaraz na wstępie nasuwa się myśl, że mówić o powiązaniach Bielska-Białej z Austrią to trochę tak, jak gdyby analizować związki z Polską np. Krakowa czy Lublina.

O ile jednak dla każdego Polaka jest oczywistym, iż dzieje wspomnianych miast wpisane są ściśle w historię Rzeczpospolitej, to już tylko nieliczni wiedzą, iż kontekstu historycznego dla większej części dziejów Bielska trzeba szukać w podręcznikach historii Czech i Austrii! Zaryzykować można wręcz twierdzenie, iż nie ma bodaj drugiego miasta w Polsce, którego związki historyczne z Austrią byłyby silniejsze i dłuższe: miasto leży na wschodniej granicy Śląska Cieszyńskiego, krainy, która najdłużej spośród ziem dzisiejszej Polski znajdowała się w granicach dawnej, habsburskiej Austrii, przez 392 lata, czyli przez blisko cztery pełne stulecia! Fakt ten jakże często pozostaje nieznany dla wielu osób, kojarzących austriacką historię Bielska wyłącznie z okresem rozbiorów, a przecież mówienie o „zaborze austriackim” w wypadku Bielska czy też ogólnie Śląska Cieszyńskiego jest anachronizmem. Pod zaborem była natomiast przez 146 lat druga połowa dzisiejszego miasta, małopolska względnie g a l i c y j s k a Biała, do 1772 roku kresowe miasteczko Rzeczpospolitej na granicy a u s t r i a c k i e g o Śląska.

Fakt wielowiekowej przynależności p o l i t y c z n e j do monarchii Habsburgów miał decydujące znaczenie dla dziejów miasta, dla jego powiązań gospodarczych i kulturowych. Jak nasze Bielsko stało się „austriackie”? Pierwszym średniowiecznym centrum osadniczym na terenie Bielska-Białej było grodzisko w Starym Bielsku, założone pod koniec XII stulecia na szlaku handlowym wiodącym z Krakowa do Cieszyna i dalej na Morawy. Po 1281 roku w wyniku postępującego rozbicia dzielnicowego powstało samodzielne Księstwo Cieszyńskie, sięgające od Ostrawicy na zachodzie po Skawę na wschodzie, obejmujące kasztelanie cieszyńską oraz oświęcimską. Jednak dopiero akcja kolonizacyjna, prowadzona od połowy XIII w. przez władających Śląskiem książąt piastowskich, doprowadziła do powstania miasta Bielska i otaczających go wiosek. Do rodzimej ludności polskiej dołączyli wówczas mówiący po niemiecku osadnicy, przybyli najpewniej z wcześniej skolonizowanych obszarów Dolnego Śląska oraz, być może, bezpośrednio z przeludnionych terenów północno-zachodnich Niemiec. Fala osadnictwa niemieckiego dotarła na południu po Spisz, w XIV w. sięgnęła aż po Jarosław, Przemyśl i Lwów. Z czasem większość nowych przybyszów całkowicie zasymilowała się wśród miejscowej ludności słowiańskiej, pozostało jedynie kilka izolowanych „wysp” niemieckojęzycznych, jedną z nich było Bielsko z okolicą. .

Około 1316 roku nowo założone centrum osadnicze zostało rozcięte na dwie części w wyniku kolejnego podziału dzielnicy i wyodrębnienia się samodzielnego Księstwa Oświęcimskiego. Tak powstała granica na rzece Białej, a Bielsko stało się miastem granicznym we włościach Piastów Cieszyńskich. W 1327 r. władcy Cieszyna i Oświęcimia, podobnie jak większość innych Piastów śląskich, złożyli hołd lenny królowi Janowi Luksemburskiemu i oba księstwa znalazły się w granicach Korony Czeskiej. W 1339 roku król polski Kazimierz Wielki ostatecznie zrzekł się Śląska na rzecz Czech.

W 1457r., z uwagi na ponowne włączenie Ziemi Oświęcimskiej do Polski, rzeka Biała stała się na ponad trzysta lat granicą państwową. Początkowo polsko-czeską, w latach 1474-1490 polsko-węgierską (gdy Śląsk, Czechy i Morawy zajęte zostały przez króla węgierskiego Macieja Korwina), później znowu polsko-czeską. W 1526 roku w bitwie z Turkami pod Mochaczem zginął król Czeski i Węgierski Ludwik Jagiellończyk. Na mocy umowy o dziedziczeniu zawartej 9 lat wcześniej we Wiedniu przez cesarza Maksymiliana I Habsburga, króla Czech i Węgier Władysława Jagiellończyka oraz króla Polski Zygmunta Starego, Czechy a wraz z nimi Śląsk przeszły pod panowanie Habsburgów, co zapoczątkowało „austriacką” historię Bielska. W tym czasie na polskim brzegu rzeki Białej rozciągały się pola królewskiej wsi Lipnik, z której od 1564r. zaczęła się wyodrębniać samodzielna osada, Biała. Z poparciem miejscowych starostów Biała przemieniła się ona wkrótce w osadę rzemieślników, szybko przerastając pod względem znaczenia gospodarczego macierzystą gminę. Ok. 1613r. została wydzielona z Lipnika jako samodzielna osada, w 1723r. uzyskała prawa miejskie.

Ważną zmianę granic w rejonie Bielska i Białej przyniosła połowa XVIII stulecia. W 1742 roku w wyniku przegranej wojny Habsburgowie utracili większość ziem śląskich na rzecz Prus, z pozostałej 1/7 tej prowincji utworzono Śląsk Austriacki, obejmujący Ziemię Opawską, Karniowską i Cieszyńską. W ten sposób w odległości kilkunastu kilometrów na północ od Bielska powstała granica z Prusami na Wiśle. Granica polsko-austriacka uległa skróceniu, biegła wzdłuż rzeki Białej od Dziedzic na północy po szczyt Klimczoka na południu, dalej do przełęczy Salmopolskiej i przez Baranią Górę do Jaworzynki-Trzycatka, gdzie zbiegały się granice Polski, Austrii i Węgier. Dla Bielska i Białej nastał okres prosperity jako ośrodków handlowych na jedynym trakcie, wiodącym od Krakowa bezpośrednio w kierunku Wiednia; droga przez Węgry lub pruski Śląsk związana była ze znacznymi opłatami celnymi.
Dzieje Bielska i Białej jako miast pogranicznych zakończyły się w 1772 roku, kiedy to Biała w wyniku I rozbioru Polski znalazła się w granicach Austrii. Rzeka Biała rozgraniczała odtąd Śląsk Austriacki od nowej prowincji utworzonej ze zdobytych ziem, nazwanej królestwem Galicji i Lodomerii.
Chcę zwrócić uwagę Państwa na fakt, iż używanie przez nas dotąd pojęcia „Austria” jako nazwy organizmu państwowego było pewnym skrótem myślowym. Do początku XIX wieku nie ma bowiem takiego państwa na mapie Europy, o czym można się przekonać, spoglądając do atlasów historycznych. Słuszniej mówić o monarchii austriackich Habsburgów, czyli zespołu krajów w skład których wchodziły m.in. Arcyksięstwo Austrii, hrabstwa Tyrolu, Karyntii i Styrii, królestwo Węgier, królestwo Czech, Morawy, Śląsk, Galicja i szereg innych ziem. Dopiero w 1804 roku cesarz Franciszek II (I) proklamował powstanie
c e s a r s t w a a u s t r i a c k i e g o (Kaiserreich Oesterreich), w skład którego weszły wspomniane wyżej kraje koronne. Taka była też oficjalna nazwa państwa aż do 1867 roku, kiedy to w wyniku ugody z Węgrami powstała dualistyczna monarchia A u s t r o – W ę g i e r s k a, istniejąca do 1918 roku.
Tak w wielkim skrócie przedstawia się historia związków politycznych Bielska i Białej z Austrią. Jakie było znaczenie gospodarcze i kulturalne obu miast w państwie Habsburgów ?

Bielsko, wydzielone wraz z najbliższą okolicą z Księstwa Cieszyńskiego w 1572 r. jako samodzielne Państwo Stanowe (Minderstandsherrschaft), było jednym z niewielkich miast na północnych obrzeżach monarchii. O rozwoju miasta Bielska i okolicy zadecydowało rzemiosło a później przemysł wełniany. Tutejszy cech sukienników uzyskał swój pierwszy przywilej w 1548 r., a w półtora wieku później, na przełomie XVII i XVIII w. Bielsko stało się głównym ośrodkiem rzemieślniczym Śląska Cieszyńskiego, tutejsze sukna uważano za najlepsze na Śląsku i w Czechach. Od 1667 roku istniał również odrębny cech sukienników w Białej i Lipniku. Po utracie w 1742 r. Dolnego Śląska, gdzie koncentrowała się produkcji sukiennicza, wzrosła rola Bielska jako pozostałego przy Austrii ośrodka tego rzemiosła. Sprzedażą gotowych wyrobów zajmowała się coraz większa ilość kupców, obok zbytu w Polsce coraz bardziej zyskiwała na znaczeniu produkcja na rynki Węgier i krajów imperium tureckiego.
Przyłączenie Białej do Austrii w 1772 roku i zniesienie granicy celnej na rzece Białej w 1784 r. zapoczątkowało proces zrastania się obu miast pod względem gospodarczym. Proces ten uległ przyspieszeniu w epoce wojen napoleońskich na przełomie XVIII i XIX w., będącej okresem największego rozkwitu sukiennictwa cechowego. W 1806 roku sprowadzono do miasta pierwsze maszyny włókiennicze, w 1811 r. pierwsze manufaktury sukiennicze w Bielsku uzyskały koncesje zwalniające je spod ustawodawstwa cechowego, a tym samym stały się „fabrykami sukna” (Tuchfabrik). Ich liczba stopniowo wzrastała, wyposażano je w najnowsze zdobycze techniczne, m. in. w 1826 r. zastosowano w Bielsku pierwszą maszynę parową. W połowie XIX stulecia dominowała już produkcja wielkoprzemysłowa, zaś ośrodek Bielsko-Bialski stał się trzecim co do wielkości centrum produkcji włókienniczej w Austro-Węgrzech po czeskim Reichenbrgu (Liberec) i morawskim Brnie. Do sukiennictwa dołączyły inne gałęzie produkcji: działały fabryki maszyn i odlewnie metali, przędzalnie juty i lnu, zakłady przemysłu spirytusowego i budowlanego, papiernie i wiele innych przedsiębiorstw produkcyjnych. W 1855 r. Bielsko uzyskało połączenie z siecią kolejową Europy (k.k. Priviligierte Kaiser-Ferdinand-Nordbahn) zaś przez uruchomienie dalszych linii w latach 1878 (Bielsko-Żywiec) i 1888 (Kojetin na Morawach-Cieszyn-Bielsko-Kalwaria) stało się ważnym węzłem kolejowym na północnych obrzeżach monarchii.
W katolickiej monarchii Habsburgów nie sposób przecenić znaczenia Bielska dla austriackiego protestantyzmu. Tutejsi luteranie dzięki patentowi tolerancyjnemu Józefa II z 1781 r. założyli własną parafię ewangelicką, zwaną Bielskim Syjonem. Podczas Wiosny Ludów, w 1848 r., Bielsko zyskało zaszczytne miano „oka protestantyzmu” Austrii, kiedy na forum pierwszego sejmu austriackiego bielski pastor Karol Schneider bronił sprawy protestantów w całej Austrii, to m.in. dzięki jego staraniom w 1849 r. zniesiono kolejne skierowane przeciwko nim restrykcje a ostatecznie zrównano ich w prawach z katolikami w 1861 r. W Bielsku powstało pierwsze w całej monarchii ewangelickie seminarium nauczycielskie, tutaj drukowano prasę ewangelicką, tutaj wreszcie stanął jeden z dwóch na terenie Monarchii pomników Marcina Lutra. Głównie dzięki ewangelikom po 1860 r. Bielsko przekształciło się w ważny ośrodek szkolnictwa niemieckiego, działały tutaj m.in. stojące na wysokim poziomie szkoła realna i gimnazjum oraz słynna szkoła przemysłowa.

Rozwój przemysłowy i związany z nim wzrost zamożności mieszkańców znalazły odbicie w wyglądzie obu miast. Regulowano i poszerzano ulice, zakładano place, stawiano reprezentacyjne gmachy publiczne i okazałe kamienice mieszczańskie, odpowiadające randze miasta, projektowane przez wiedeńskich architektów. W okolicy istniały dzielnice willowe ze słynnym Cygańskim Lasem na czele, zagospodarowywanym na wzór Lasku Wiedeńskiego przez Towarzystwo Upiększania Miasta. Wprowadzano najnowsze udogodnienia cywilizacyjne: gazownię (1862), sieć telefoniczną (1888), elektrownię (1893), linię tramwajową i wodociąg (1895). Spośród gmachów użyteczności publicznej powstały m.in. teatr (1890), szpital (1893), gmach urzędowy (1903). Na przełomie XIX i XX w. wiedeński architekt Fabiani opracował projekt rozwoju przestrzennego miasta Bielska, który stał się podstawą do planowania jego dalszego rozwoju. W galicyjskiej Białej najwspanialszą budowlą miasta stał się gmach Kasy Oszczędności (1895-1897), obok którego stanął kinoteatr miejski (1913).
Na przełomie XIX i XX wieku oba miasta pod wieloma względami stanowiły już jedną całość, określaną mianem „siostrzanych miast Bielska-Białej”, chociaż w owym duecie dominowało Bielsko, zaś Biała pozostawała nieco w cieniu. Przede wszystkim była to jedność pod względem gospodarczym, jedność społeczno-kulturalna przejawiała się w licznych wspólnych dla obu miast towarzystwach i organizacjach, mających w swojej nazwie przymiotnik „bielsko-bialski” a także w tytułach lokalnej prasy, książek adresowych i przewodników turystycznych, które używały słów „Bielsko-Biała” odmienianych we wszystkich możliwych przypadkach.
Miasta zamieszkiwali Niemcy, Polacy i Żydzi, nie brakowało i innych nacji. Większość mieszkańców używała na co dzień języka niemieckiego, w którym nie brak było licznych zapożyczeń polskich, z drugiej strony miejscowi Polacy przejęli do mowy potocznej szereg wyrażeń niemieckich, przeważnie zresztą posługiwano się lepiej lub gorzej oboma językami. Wszystkie nacje wniosły elementy swojej kultury, tworząc specyficzny tygiel narodowościowy, który nie był jednak czymś wyjątkowym w monarchii, o której pisał znakomity nowelista Joseph Roth, iż „(…) była domem o wielu drzwiach i wielu komnatach dla różnego rodzaju ludzi”.

Rok 1918 przyniósł upadek wielonarodowościowej monarchii Habsburskiej, zaś Bielsko i Biała znalazły się w granicach odrodzonego Państwa Polskiego. Bielsko, zachowujące swój specjalny status, zapewniający prawa ludności niemieckiej, włączone zostało w skład autonomicznego Województwa Śląskiego, Biała należała do woj. krakowskiego. Mimo wyjazdu wielu bielskich rodzin do Austrii i Czech, dotychczasowe związki kulturowe nie zostały zerwane. Jak dawniej w kioskach można było kupić wiedeńską prasę, zaś najbogatsi angażowali do projektowania swoich domów wiedeńskich architektów. Istniał w Bielsku honorowy konsulat austriacki a wyroby miejscowego przemysłu, przede wszystkim „bielska wełna”, trafiały na rynki Austrii.
Dopiero II wojna światowa (1939-1945) przyniosła kres istnienia miasta i okolicy w takim charakterze, jaki zachowywało przez stulecia. Zerwaniu uległy też dotychczasowe kontakty z Austrią. Bielsko i Białą po raz pierwszy połączono w jedną całość i wcielono do III Rzeszy. W latach okupacji hitlerowskiej wywieziono do obozów zagłady Żydów, po wojnie musieli opuścić miasto Niemcy. Ich miejsce zajęli Polacy: mieszkańcy okolicznych wiosek, repatrianci z kresów wschodnich i przybysze z Polski Centralnej.
Po wojnie oba miasta na krótko ponownie rozdzielono, aby w 1951 roku połączyć je ostatecznie: powstało dzisiejsze Bielsko-Biała. Terytorium miasta kilkakrotnie powiększano, włączając w jego granice otaczające je wioski. Z kolei rozbudowa przemysłu w latach 70. XX wieku, szczególnie budowa Fabryki Samochodów Małolitrażowych, spowodowała kolejną wielką falę migracji do Bielska-Białej, które obecnie liczy ok. 180 tys. mieszkańców. W latach 1975-1998 miasto było stolicą województwa, od 1 stycznia 1999 r. jest siedzibą powiatu grodzkiego i ziemskiego. W 1992 r. stało się siedzibą biskupa nowo utworzonej katolickiej diecezji bielsko-żywieckiej.
Kilku bielskich przedsiębiorców odtworzyło swoje przedsiębiorstwa po 1945 roku na terenie Austrii. Do większych należały Kratzenfabrik Adolf Mänhardt w Saalfelden (Salzburg, zlikwidowana po 1973 r.), Armaturenfabrik Rudolf Schmidt w Villach (w ub. roku obchodziła 150 lecie istnienia), Pumpen und Kompresorenwerk Ochsner w Linzu. W okresie powojennym do większych austriackich inwestycji na terenie Bielska-Białej należała budowa kolejki linowej na Szyndzielnię według projektu i przy współpracy firmy „Girak” (Korneuburg?). Oddano ją do użytku w 1953 roku. Ta sama firma zmodernizowała całość urządzeń w 1995 roku. [Inne przykłady współczesnej współpracy z Austrią podadzą władze miejskie].
Od około 15 lat trwa współpraca Muzeum w Bielsku-Białej z Morawsko-Śląskim Muzeum Ojczyźnianym w Klosterneuburg (Mährisch – Schlesisches Heimatmuseum), gromadzącym m.in. pamiątki ze Śląska Cieszyńskiego i dawnego śląsko-galicyjskiego pogranicza. Od lat 90. XXw. w Bielsku-Białej działa Towarzystwo Polsko-Austriackie.
Historia zatoczyła koło: oto dzisiaj dążymy do stanu sprzed 1918 roku, kiedy to granice, jakie poprowadzono na północnych rubieżach dawnej monarchii habsburskiej, celem stworzenia państw narodowych, stają się coraz mniej istotne. Przekraczamy je coraz łatwiej, ludzi z obu stron granicy łączą więzy różnorakiej współpracy, np. przykładem niech będzie współpraca muzeów Śląska Cieszyńskiego, wspólne badania polskich i czeskich archeologów. W wielu wypadkach język niemiecki pomaga porozumieć się w kwestiach fachowych naukowcom z obu stron granicy.

Piotr Kenig, kwiecień 2006 r.